Matariki Hunga Nui
23 Jun 2022
Ia tau ka tirohia e Ngā Taonga tōna kohinga taonga, ā, ka whakaputangia tētehi whakaaturanga hāngai hei whakanui i a Matariki.
Nā Maimoa Toataua Wallace
Kōrero Whakataki
I whānau mai au i te tau 1998 ki Taranaki, i mahue i a au te kite i ngā hua o ngā tau tīmatanga o te whakarauoratanga o te reo Māori. Ko au kē tētehi o ngā hua o ērā mahi. Nōku te whiwhi i tupu ake au ki te ao Māori, ki ngā kōhanga reo, kura kaupapa Māori, wharekura anō hoki. I a au i te kura i ako mātou i ngā kaupapa nui whakahirahira pērā i te hīkoi mō te reo, Takaparawhau, Te Tāpoinga o Te Tonga o Āwherika hoki. Nōku hoki te whiwhi ki te mahi ki Ngā Taonga hei whakarongo, hei mātakitaki i ēnei kaupapa, i ēnei hui mā ngā taonga whitiāhua me ngā taonga kōrero. Nā tēnei āhuatanga e āhei nei au ki te whakaatu, ki te whakahoahoa ki te tūhono anō i ēnei reo, i ēnei mātauranga o ngā rūruhi me ngā koroheke ki ngā marae, ki ngā waka, ki ngā iwi, hapū, whānau hoki.
Ko tētehi o ēnei āheinga, ko tēnei whakaaturanga a Matariki Hunga Nui. He momo haerenga tēnei whakaaturanga mōku ki te ako e pā ana ki ēnei kaipāpāho Māori i whakaihuwakatia te tūranga nei i te reo rangatira. Ahakoa kāore au i te mōhio i ēnei kaipāpāho i mua, nā tēnei kaupapa a Matariki Hunga Nui i hua ai tēnei huarahi kia whai mōhiotanga au mō ēnei rangatira me ā rātou mahi nui whakahirahira mō te iwi Māori.
Hei mōhiotanga mō Matariki Hunga Nui:
Ia tau ka whakaputangia e Ngā Taonga tētehi whakaaturanga e hāngai ana ki a Matariki mā te kohinga o Ngā Taonga. I te tau 2021 i whakaputangia a Matariki Ahunga Nui, ko te kaupapa, he titiro ki ngā taonga ataata-rongo e hāngai ana ki ngā tamariki o Matariki: a Tupuānuku, a Tupuārangi, a Waitī me Waitā. E whakaaturia ana e Matariki Hunga Nui ngā mau kiriata o te mau kai, te hī kai, te hauhake kai, me te rokiroki kai ki ngā māra, ki ngā nehenehe, ki ngā awa me ngā moana o Aotearoa whānui.
I tēnei tau, hei whakanui i te mātahi o te tau hou ka whakaputangia e mātou tēnei whakaaturanga a Matariki Hunga Nui. E aro pū ana tēnei whakaaturanga ki te whetū tapu a Pōhutukawa, hei whakanui i ētehi tokoono kua whetūrangitia. Mā te kohinga o Ngā Taonga ka whakanui a Matariki Hunga Nui i ētehi kaipāpāho Māori i kaha whakaihuwaka i te reo Māori ki mua i te kāmera, ki muri rānei i te hopu oro.
Kua whakarārangitia ngā kōrero mō ngā kaipāpāho tokoono nei, arā, ko Merata Mita, ko Puhi Rangiaho, ko Kīngi Īhaka, ko Henare Te Ua, ko Whai Ngata rātou ko Wiremu Kerekere ngā ingoa.
I āta whakaraupapatia ngā kaipāpāho i tēnei whakaaturanga. Ka tīmata mā te reo o te wahine, e whai ana ko te reo o ngā tāne. Ko te whakaaro ia, kia whakataurite ai ki ngā tikanga o te marae, ka rāngona te reo o te wahine i te tuatahi, ko te reo o te tāne te reo e whai atu ana.
Kāti rā, i runga anō i ngā āhuatanga o te tau hou, mānawatia a Matariki! Mānawatia hoki ngā kaipāpāho nei me ā rātou kōrero.
Merata Mita, Ngāi Te Rangi, Ngāti Pikiao
E mōhio ana te nuinga i a Merata hei kaitohu kiriata mō ngā whakaaturanga rongonui a Bastion Point Day 507, Mana Waka, Mauri, Utu me Patu! He kaihora pūrākau tirohanga Māori, ahakoa ngā tini wero i pāngia ki a Merata, i tūmārō hoehoe tēnei rangatira i te ao pāpāho kia whai kāinga ai ngā āhuatanga o te ao Māori. I ngā tau 1980 i tū a Merata hei kaipāpāho mō te whakaaturanga Koha. He whakaaturanga a Koha mō te hunga tauiwi, ahakoa e rongo ana i te reo Māori, ko tana kaupapa kia waia haere tērā hunga kāore i te tino mōhio ki ngā tikanga Māori, reo Māori hoki.
Ka whakatakihia e Merata te hōtaka Koha mō Te Wiki o te Reo Māori.
Te take i kōwhiringia: Ko te hiahia kia whakaatu ki te hunga mātakitaki i ngā kaipāpāho e mahitia nei ā rātou mahi me ngā āhuatanga o ērā wā.
E kōrero ana a Merata e pā ana ki ana wheako i te ao hopu kiriata.
Te take i kōwhiringia: Kia whakaatu ki te hunga mātakitaki ngā wero mō te wahine i te ao pāpāho, ka mutu kia kitea he aha pea i taikaha ai a Merata i āna mahi katoa.
Pānuitia tēnei rangitaki a Heperi Mita (te tama a Merata) mō tōna whaea:
Puhi Rangiaho, Ngāi Tūhoe
Ko Puhi Rangiaho tētehi o ngā wāhine kaipāpāho tuatahi kia kōrerotia te reo Māori ki mua i te kāmera, he wahine i kaha whakatinana i te reo rangatira ki āna mahi katoa. Me pēnei pea te kōrero mōna, ‘ko te amorangi ki mua, ko te hāpai ō ki muri’ me he tū ki mua i te kāmera, me he whakaharatau te whakaari, me he whakariterite tuhinga rānei mō ngā hōtaka.
E kōrero ana a Puhi e pā ana te whakaiti me tāna hīkoi i ngā ao e rua; te ao Māori me te ao Pākehā.
Te take i kōwhiringia: He kaupapa whakahirahira e kōrerotia nei e Puhi e pā ana te whakaiti, me te whakamā i ēnei ao e rua. Ka hoki atu āna kōrero mō ngā whakataukī a Te Wharehuia Milroy ‘Ko te whakaiti te whare o te whakaaro nui’ me te whakataukī ‘E kore te kūmara e kōrero mō tōna ake reka’.
Kīngi Īhaka, Te Aupōuri
I te taiohitanga o Kīngi (19 ngā tau) koia kē te muringa o ngā hōia katoa i taua wā tonu. I mahi hoki a Kīngi hei tautiaki whare herehere, hei pirihimana hoki. I whakapā atu e Whai Ngata kia a ia kia tū mai a Kīngi hei kaipāpāho mō te hōtaka o Waka Huia i te tau 1987 hei uiui i ngā kaumātua o te motu.
I tēnei hōtaka ka whāia e Kīngi te haerenga o Te Aurere me te tohunga waka a Heke-nuku-mai-ngā-iwi Puhipi mai i Aotearoa ki Rarotonga, ā, ka hoki mai anō.
Te take i kōwhiringia: e noho nei a Kīngi mā runga waka, e pāoho atu ana ia ki te motu whānui i Rarotonga, kei muri rā te tūpuna whenua o Rarotonga e takoto ana. E rongo hoki ana i ngā hau a Tāwhiri me ngā tai a Tangaroa. Kāore pea he rūma, he tūwāhi rānei hei pāoho i tētehi kaupapa kōrero pērā i a Te Aurere i māori ake i tēnei hōtaka.
Henare Te Ua, Ngāti Porou
E mōhiotia whānuitia ana e te nuinga a Henare hei kaipāpāho i ngā reo irirangi. He manu kōrero i ngā reo e rua; reo Māori me te reo Pākehā. Nā tēnei rangatira i kaha whakaohooho i te rokirokinga o Ngā Taonga Kōrero, otirā āna mahi katoa ki muri i te hopu oro. He tangata i kaha taetae atu ki ngā momo kaupapa, ngā momo hui whakahirahira o te wā – me te mau hopu oro hei uiui ia te wā, ia te wā. Kua rangatira te kohinga o Ngā Taonga i ngā mahi a Henare, otirā tērā hunga i rokirokitia ngā taonga hei mea tuku iho, hei taonga mō ngā uri whakaheke.
I tēnei hōtaka, ka whakamārama a Henare i te motuhaketanga o Ngā Taonga Kōrero.
Te take i kōwhiringia: Ahakoa te pai o te whakamāramatanga a Henare, me te hononga o te ingoa o te kohinga Ngā Taonga Kōrero ki te pūranga ataata-rongo nei, e whia kē ngā taonga i āhei te kōwhiri mōna, e rongo tonu nei te taumata me te taki hoki o te reo Pākehā a Henare. Ka mihi hoki a Henare ki tētehi atu o ngā tino pou o te ao pāpāho, ki a Haare Williams.
Tanara Whairiri Kitawhiti Ngata, Te Whānau-a-Apanui, Ngāti Porou
I mahi a Whai ki Te Reo Irirangi o Aotearoa i te tau 1975, ā, i hūnuku ia ki Te Reo Tātaki mō ngā hōtaka o Network News me Te Karere, tae noa ki te terenga tuatahi o Waka Huia i te tau 1987, nāna tonu i kōkiri. E kīia nei he taniwha hikuroa, he tangata pukumahi hoki. He tauira a Whai ō ngā rangatira a Henare Te Ua, a Wiremu Kerekere, a Leo Fowler mā, rātou ngā ahi kōriko o te ao pāpāho i te reo irirangi.
Ka whakamārama a Whai i te kaupapa mō Waka Huia.
Te take i kōwhiringia: He kaupapa nui a Waka Huia e haere tonu nei i tēnei wā, e uiui nei i ngā rūruhi me ngā koroheke o te wā. Hei maumaharatanga tēnei wāhanga kiriata ki te motu i te kaupapa o Waka Huia hei kaipupuru i ngā kōrero o ngā kaumātua, mō ngā reanga mō ngā tamariki mokopuna.
Ko Whai Ngata e whakataki ana i ngā kōrero mō te maramataka i tēnei taonga kōrero:
Wiremu Kerekere, Te Aitanga-a-Māhaki, Rongowhakaata
Ko Wiremu tētehi o ngā ahi kōriko i te ao pāpāho i te tau 1965. Ahakoa tōna reo rōreka, he kaituhi waiata anō hoki, i tū, i tuhia hoki mō ngā rōpū pērā i a Pātea Māori Club, a Ngāti Pōneke Club hoki. He rangatira i ako mai i ngā tohunga o ōna wā i a Wiremu Parker, a Leo Fowler mā, he rangatira i whakaako i ōna mōhiotanga ki ngā kanohi me ngā reo e kitea ana ināianei, e whakaako ana ināianei.
Ka hoki ngā mahara a Wiremu ki āna mahi, ā, ka titiro whakamua ki ngā kaipāpāho mē ōna tameme ā ngā tau anamata.
Te take i kōwhiringia: He oranga ngākau te rongo i ngā whakaaro a Wiremu i a ia e whakapepehatia ana ōna hononga ki ngā iwi, ki ngā waka. Ko tētehi take anō, ka titiro whakamuri nei a Wiremu ki āna mahi, ka huri whakamua tāna titiro ki te āpōpō me tōna whakapono i ngā kaipāpāho i taua wā. Waihoki ka mihi atu a Wiremu ki ētehi o ngā kaipāpāho kāore i kaha arotia nei e tātou ki te whakaaturanga nei, nō reira e tautoko hoki ana i āna mihi.
Ngā mihi:
Ahakoa te tokonui o ngā kaipāpāho Māori e āhei ana te whakanui, ki te maumahara ki tēnei momo kaupapa, he titiro kē tēnei ki ētehi tāngata tokoiti i kaha whakatinana i te reo Māori, i te tirohanga Māori ki mua i te kāmera, ki muri rānei i te hopu oro. Ko te kaupapa o Matariki Hunga Nui kia tute i a tātou ki te maumahara i a rātou kua whetūrangitia ka tahi, ki te whakanui i ngā mahi nui a tērā hunga ka rua. Hei mea mahara tēnei mō rātou e mōhio ana i ēnei kanohi, i ēnei reo, ka mutu, hei mea ako mā rātou he tauhou ēnei kōrero. Ko Matariki te tūāpapa o tēnei whakaaturanga, mā te whetū o Pōhutukawa ka hoki ngā mahara ki a rātou kua whetūrangitia.
E mihi hoki ana ki ngā kaipāpāho. I whai mana ā rātou kōrero, ā rātou mahi, ō rātou reo, kanohi hoki, i whai whakahirahiratanga tēnei kaupapa – ko rātou kē ngā whetū o te hōtaka nei. Kua ora a Matariki Hunga Nui i ngā kōrero o ngā mātua tūpuna nō ngā herenga waka puta noa i te motu. I whakapau kaha tēnei hunga ki te whakairiiri i te reo Māori me te ao Māori ki ngā taratara o ngā whare o te motu i runga pouaka whakaata, reo irirangi hoki. Nā whai anō i whakaiririiri ēnei mahi ā rātou ki ngā taratara o ngā whare taonga, whare pukapuka anō hoki hei mātakitaki, hei whakarongongongo, ki ngā reo o ngā tūpuna.
E kore e mimiti te ngākau whakawhetai ki ngā whānau i whakaae mai ki tēnei kaupapa. Nā ngā whānau o ngā kaipāpāho i whakarangatira ai tēnei kaupapa. E kore e maroketia ngā whakamaiohatanga e ngā hīhī o te rā. Nei rā ngā mihi, nei rā ngā mihi, nei rā au ka noho. Mānawatia a Matariki!