Mobile Unit. Māori history

Rights Information
Year
1947
Reference
5218
Media type
Audio
Ask about this item

Ask to use material, get more information or tell us about an item

Rights Information
Year
1947
Reference
5218
Media type
Audio
Series
Mobile Unit - NZ oral history, 1946-1948
Categories
Interviews (Sound recordings)
Live sound recordings
Oral histories
Sound recordings
Broadcast Date
1947
Credits
RNZ Collection
Te Huia, Raureti, 1885- 1940s, Speaker/Kaikōrero
New Zealand Broadcasting Service. Mobile Recording Unit, Broadcaster

Raureti Te Huia of Te Awamutu tells in te reo Māori, the history of Māori in Waikato, including the land wars. Also includes several waiata mōteatea.

00:00-25:00 He kōrero e pā ana ki Te Awamutu i ngā tau 1860 – 64 me ngā pakanga.
1350: te hekenga mai o Tainui waka ki Kāwhia. Nō te wā i a Tāwhao me Tuhianga, ka tīmata ngā raruraru ki waenganui i a Tainui waka. Ka puta ki ngā uri a Tūrongo a Whatihua a Apakura mā, ko ngā kārangaranga hapū hoki o Tainui waka. Ka noho a Tūrongo i Rangiātea. E rangimārie ana te noho i tēnei wā.
Nō te tau 1380, ka tīmata te kōhuru a tētehi ki tētehi, te pūremu wāhine, te tāhae kai, me ētehi atu mahi kino. Ko Ngāti Kahupungapunga i tupu mai i a Tākitimu, Mātaatua, me Te Arawa. Ko tētehi wāhanga o rātou i ahu mai i a Te Kurungaituku, o te iwi Māeroero, i haere mai nei i runga i ngā waka rau rewarewa. Ko te pakanga o Ngāti Kahupungapunga me Ngāti Hotu. Ko Whāita, ko Wairangi ētehi. Ko Whakapirimata tana pā. Ka moe a Ngutu i a Rangiawatea.
1835-5: Kei Mangapōuri a Hemi Hamurana (he minita)
1841: Kei Ōtāwhao a Te Mōkena (he minita)
1846: Ko Pekapekarau te mira parāoa, me te rua o Tāwhiwhi
1849: Te putunga moni mai i ngā mira, kare kau hoki he kō
26 Māehe 1850: Te hokonga o Te Awamutu (Deed 405E)
10 Hūrae 1850: Te hokonga o Ōtāwhao Deed (405B)
15 Hūrae 1850: Te hokonga o Te Awamutu Pā (Deed 405C)
1852: Te Ture tuku mana mō Niu Tireni, Section 2 (te tuku whenua kura ki raro i te pīhopa o ētehi hāhi)
13 Hūrae 1855: Te hokonga a Te Tomo (Deed 411)
16 Hūrae 1855: Te hokonga a Paiaka Poraka (Deed 412)
1856: Ko te matenga a Rangianewa i Kaipaka. Te tukunga a Waharoa o Rangiaowhia mō Ngāti Apakura me Ngāti Hinetū. I hui ki Raroera.
22 Pēpuere 1857: Nā Wiremu Tamehana Te Waharoa te mahi whakatū Kīngi.
22 Āperira 1857: Ka tuhi a Hoani Pāpita ki a Pōtatau.
14 Hūrae 1857: Ka tuhi a Pōtatau, e whakaae ana ia koia hei Kīngi Māori.
10 Akuhata 1857: Te hokonga o Harihari e Hone Pumipi.
Nōema 1857: Te hui ki Pūkawa (ko ngā whenua ki raro i te mana o te Kīngitanga)
19 Āperira 1858: Ka hoko a Whaingaroa, a Aotea, a Kāwhia me Te Ākau (Deed 444)
2 Hune 1858: Ko Pōtatau hei kīngi, hei te whakakati i te heke toto, i te hoko whenua.
1859: Te whakatū rūnanga i raro i te Kīngitanga.
1860: Te raruraru o Te Āti Awa mō te hoko a Te Teira o Pekapeka Poraka.
He pao: ‘He wahine tangohia’ ka ingoa a Karapōnia
24 Āperira 1863: He pukapuka nā Kāwana Kerei ki te Rūnanga mō te whawhai i Whaitara.
27 Hune 1860: Ka tīmata te whawhai, ko Puketākauere te parekura.
25:36 - 38:00 "Te pūtake o Waikato..."
He pao - "Kuini te kohekohe..." me te whakautu: “E kī Rangiriri”
He pātere - "Hara mai rā, hara mai rā..."
He kōrero whakamārama.
He pao - "Koinā te pou... "
He rātaka -
2 Pēpuere 1864: Ka hinga te pā a Waipā, a Whatakata i raro i a Wiremu Wheoro.
11 Pēpuere 1864: Ka hinga a Waiari Pā.
20 Pēpuere 1864: Ka noho nga hōia ki Te Awamutu.
21 Pēpuere 1864: Ka tae a Pihopa Herewini me nga hōia ki Rangiaohia. He Rātapu taua rangi, ā, i tahuna ngā Māori e ngā hōia ki roto i tō rātou whare. E karakia ana ngā Māori.
11 Māehe 1864: Ka whakaekea anō ō rātou pā e ngā hōia.
2 Āperira 1864: Ka horo te pā. He nui te parekura o Tūhoe me Ngāti Kahungunu ki konei.
29 Āperira 1864: Ka hinga te 120 o Ngāi Te Rangi ki tēnā pā o Te Kēti i te takiwā o Tauranga.
27 Mei 1865: Ka tūtaki a Wiremu Tamihana rāua ko Tianara Kerei me Ngāti Hauā katoa ki tēnā pā ki Tamahere, takiwā o Waikato, i tuku ai a Ngāti Hauā i a rātou ki raro i te mana o te kuini o Ingarangi. Koia te pūtake i whakahokia ai e te kāwanatanga ō rātou whenua katoa ki a rātou i waenganui o Waihou awa me Waikato me Piako.
1865 - 1866: Ka pāhitia e Te Pāremata ngā ture raupatu, e kīia nei he Ture Whakanohonoho Whenua. Nā ēnei ture i whakahoki ētehi whenua raupatu ki ngā Māori o te takiwā i piri ki te kuini me ngā Māori kāore i hāpai patu.
27 - 28 Hune 1878: Ka tū te hui o Te Akerama ki Whaitara, takiwā o Taranaki. Ko ngā rangatira i tae ki tēnei hui ko Rewi Manga Maniapoto, ko Sir George Grey, ko Karaitiana, ko Wī Tako, ko Metekīngi. Ko te pūtake i whakataua i tēnei hui, me mutu te whawhai, me whakatupu te rākau o te maungārongo ki runga i te motu, hei marumaru mō ngā iwi e rua, Pākehā me ngā Māori.
26 Mei 1881: Ka tukuna e Kāwana Kerei a Rota 112 o te taone o Kihikihi ki a Rewi Maniapoto, hei rākau mō te maungārongo ki waenganui i ngā iwi e rua. Ka kitea tēnei take kei roto i te rēhita E 102, Whārangi 190, Nama 2782, kei roto i te Tari o Ngā Whenua Karauna i Pōneke e takoto ana.
1882: I raro i te wture he maha ngā whenua i whakahokia i raro i te Ture o te tau 1865 - 1866, i whakahokia ki ngā Māori kāore nei i tika ki aua whenua, ā, ko ētehi hoki o ēnei whenua kei te takoto noa kāore kau ana he tangata o runga.
1892: Te tuku mai a Te Arawa, Ngāti Tūwharetoa me Waikato kia hokihoki ki Whanganui. Ko ngā tāngata i haere ko Te Whiwhi Mōkau, ko Raureti Te Huia, ko Te Winiata, ko Te Kaponga, ko Mita Taupopoki, ko Whakatau, ko Whanga, me Paupe (?).
1925: Ka takoto te pitihana a Te Whārua Herewini me ērā atu tokoiwa ki te aroaro o Te Pāremata mō ngā whenua raupatu o Waikato. Tirohia kei roto i te Pitihana 18, i te tau 1925, kei te pae rā Nama 321.
1928: Ka puta te rīpoata o te kōmihana i mea ia, e tika ana kia utua a ia, e te kāwanatanga , te moni e 3000 pāuna i te tau, hei whakaora i te mate o Waikato i te raupatutanga i ō rātou whenua.
1928: Ka pāhitia e Te Pāremata te Ture Whakatikatika Whenua Māori 1928. Nā te Tekiona 20 o ēnei ture, ka āhei te kāwanatanga ki te whakatū poari, hei whakahaere i aua moni raupatu.
1946: Ka pāhitia e Te Pāremata te ture e kīia nei ko te Ture Whakatau Kerēme a Ngā Māori o Waikato me Maniapoto 1946. Nā Tekiona 3 o tēnei ture i whakatau te moni e puta ia tau kia 5000 pāuna i te tau. Nā Tekiona 5 o tēnei ture i whakaatu i whakatū ko te poari tiaki i ngā Māori o Tainui hei whakahaere i ngā tikanga o aua moni raupatu o Waikato.
5 Hune 1947: Ka pānuitia ki roto i Te Kahiti o Niu Tīreni, te Nama 30, kei reira ngā ingoa o ngā mema tuatahi o Te Poari o Tainui e kōrerotia ake nei. Ka mutu ki te whakataukī.

38:20-41:00
He waiata nā Puhiwahine: " Ka eke ki Wairaka..."

41:19-44:00
He waiata nā te patupaiarehe mō tana wahine, nā Rangipōuri me Whanawhana: “Kāore te rangi nei te pēhi whakarunga.”

43:54-48:00
Ko te waiata tēnei a Te Tāruna, tamāhine a Manunui, o Ngāti Tūwharetoa. I tangi ia ki a rātou ko ana tamariki, ko Tūhāhā rāua ko Tūpoto, nō te mea kua whakarērea rātou e te matua, e Te Pikikōtuku. Kua hoki a Te Pikikōtuku ki tana pā, ko Tākinikini, i te taha o te awa o Whanganui, i raro atu o Pipiriki. Moe atu ana a Te Pikikōtuku i tana wahine, i a Kaihū, ka mahue rātou. Ko te mōteatea tēnei: "Tērā te marama whakakau ana mai..." (cf. Ngā Mōteatea , Vol.II, pp207 - 08).

He kōrero whakamārama, he whakapapa hoki e pā ana ki a Upokoiti mā me Te Pikikōtuku.
“Cut”

48:15 7 Hune 1912: Ka tū te hui ki Kihikihi e pā ana ki ngā tutuku o ngā iwi. I tirohia ngā pukapuka i tuhia i te tau 1884. Nā Hone Te One me Wahanui ētehi o ngā whakapapa. Ka pānuitia katoa ngā kaituhi o ngā whakapapa i roto i ngā tau me ngā hapū. Ngā wānanga e whā o te motu: Matangireia ki Pātea, ko Ahurei ki Kāwhia, kei Tītīraupenga, ko Te Ara o te Ao Mārama, kei Mōhaka, ko Maraeotuhia [sp?].
He whare maire, tapere, wānanga: Ko Huiterangiora ki Rarotonga.
Te ara ārahi: te upoko ariki, te tohunga, te rangatira, te taurekareka.
He karakia karo: ka whakawātea i a ia. Ka whakaingotia ngā rākau tekau, tekau mā rua tahi.
Tutuku, taruhae, tiemi, haukeri, pupuru, taukinokino, ngā whare tutuku, tētehi, kei te putanga, toimaha, mehemea, ngehe.