Raureti Te Huia of Te Awamutu tells in te reo Māori, the history of Māori in Waikato, including the land wars. Also includes several waiata mōteatea.
00:00-25:00 He kōrero e pā ana ki Te Awamutu i ngā tau 1860 – 64 me ngā pakanga.
1350: te hekenga mai o Tainui waka ki Kāwhia. Nō te wā i a Tāwhao me Tuhianga, ka tīmata ngā raruraru ki waenganui i a Tainui waka. Ka puta ki ngā uri a Tūrongo a Whatihua a Apakura mā, ko ngā kārangaranga hapū hoki o Tainui waka. Ka noho a Tūrongo i Rangiātea. E rangimārie ana te noho i tēnei wā.
Nō te tau 1380, ka tīmata te kōhuru a tētehi ki tētehi, te pūremu wāhine, te tāhae kai, me ētehi atu mahi kino. Ko Ngāti Kahupungapunga i tupu mai i a Tākitimu, Mātaatua, me Te Arawa. Ko tētehi wāhanga o rātou i ahu mai i a Te Kurungaituku, o te iwi Māeroero, i haere mai nei i runga i ngā waka rau rewarewa. Ko te pakanga o Ngāti Kahupungapunga me Ngāti Hotu. Ko Whāita, ko Wairangi ētehi. Ko Whakapirimata tana pā. Ka moe a Ngutu i a Rangiawatea.
1835-5: Kei Mangapōuri a Hemi Hamurana (he minita)
1841: Kei Ōtāwhao a Te Mōkena (he minita)
1846: Ko Pekapekarau te mira parāoa, me te rua o Tāwhiwhi
1849: Te putunga moni mai i ngā mira, kare kau hoki he kō
26 Māehe 1850: Te hokonga o Te Awamutu (Deed 405E)
10 Hūrae 1850: Te hokonga o Ōtāwhao Deed (405B)
15 Hūrae 1850: Te hokonga o Te Awamutu Pā (Deed 405C)
1852: Te Ture tuku mana mō Niu Tireni, Section 2 (te tuku whenua kura ki raro i te pīhopa o ētehi hāhi)
13 Hūrae 1855: Te hokonga a Te Tomo (Deed 411)
16 Hūrae 1855: Te hokonga a Paiaka Poraka (Deed 412)
1856: Ko te matenga a Rangianewa i Kaipaka. Te tukunga a Waharoa o Rangiaowhia mō Ngāti Apakura me Ngāti Hinetū. I hui ki Raroera.
22 Pēpuere 1857: Nā Wiremu Tamehana Te Waharoa te mahi whakatū Kīngi.
22 Āperira 1857: Ka tuhi a Hoani Pāpita ki a Pōtatau.
14 Hūrae 1857: Ka tuhi a Pōtatau, e whakaae ana ia koia hei Kīngi Māori.
10 Akuhata 1857: Te hokonga o Harihari e Hone Pumipi.
Nōema 1857: Te hui ki Pūkawa (ko ngā whenua ki raro i te mana o te Kīngitanga)
19 Āperira 1858: Ka hoko a Whaingaroa, a Aotea, a Kāwhia me Te Ākau (Deed 444)
2 Hune 1858: Ko Pōtatau hei kīngi, hei te whakakati i te heke toto, i te hoko whenua.
1859: Te whakatū rūnanga i raro i te Kīngitanga.
1860: Te raruraru o Te Āti Awa mō te hoko a Te Teira o Pekapeka Poraka.
He pao: ‘He wahine tangohia’ ka ingoa a Karapōnia
24 Āperira 1863: He pukapuka nā Kāwana Kerei ki te Rūnanga mō te whawhai i Whaitara.
27 Hune 1860: Ka tīmata te whawhai, ko Puketākauere te parekura.
25:36 - 38:00 "Te pūtake o Waikato..."
He pao - "Kuini te kohekohe..." me te whakautu: “E kī Rangiriri”
He pātere - "Hara mai rā, hara mai rā..."
He kōrero whakamārama.
He pao - "Koinā te pou... "
He rātaka -
2 Pēpuere 1864: Ka hinga te pā a Waipā, a Whatakata i raro i a Wiremu Wheoro.
11 Pēpuere 1864: Ka hinga a Waiari Pā.
20 Pēpuere 1864: Ka noho nga hōia ki Te Awamutu.
21 Pēpuere 1864: Ka tae a Pihopa Herewini me nga hōia ki Rangiaohia. He Rātapu taua rangi, ā, i tahuna ngā Māori e ngā hōia ki roto i tō rātou whare. E karakia ana ngā Māori.
11 Māehe 1864: Ka whakaekea anō ō rātou pā e ngā hōia.
2 Āperira 1864: Ka horo te pā. He nui te parekura o Tūhoe me Ngāti Kahungunu ki konei.
29 Āperira 1864: Ka hinga te 120 o Ngāi Te Rangi ki tēnā pā o Te Kēti i te takiwā o Tauranga.
27 Mei 1865: Ka tūtaki a Wiremu Tamihana rāua ko Tianara Kerei me Ngāti Hauā katoa ki tēnā pā ki Tamahere, takiwā o Waikato, i tuku ai a Ngāti Hauā i a rātou ki raro i te mana o te kuini o Ingarangi. Koia te pūtake i whakahokia ai e te kāwanatanga ō rātou whenua katoa ki a rātou i waenganui o Waihou awa me Waikato me Piako.
1865 - 1866: Ka pāhitia e Te Pāremata ngā ture raupatu, e kīia nei he Ture Whakanohonoho Whenua. Nā ēnei ture i whakahoki ētehi whenua raupatu ki ngā Māori o te takiwā i piri ki te kuini me ngā Māori kāore i hāpai patu.
27 - 28 Hune 1878: Ka tū te hui o Te Akerama ki Whaitara, takiwā o Taranaki. Ko ngā rangatira i tae ki tēnei hui ko Rewi Manga Maniapoto, ko Sir George Grey, ko Karaitiana, ko Wī Tako, ko Metekīngi. Ko te pūtake i whakataua i tēnei hui, me mutu te whawhai, me whakatupu te rākau o te maungārongo ki runga i te motu, hei marumaru mō ngā iwi e rua, Pākehā me ngā Māori.
26 Mei 1881: Ka tukuna e Kāwana Kerei a Rota 112 o te taone o Kihikihi ki a Rewi Maniapoto, hei rākau mō te maungārongo ki waenganui i ngā iwi e rua. Ka kitea tēnei take kei roto i te rēhita E 102, Whārangi 190, Nama 2782, kei roto i te Tari o Ngā Whenua Karauna i Pōneke e takoto ana.
1882: I raro i te wture he maha ngā whenua i whakahokia i raro i te Ture o te tau 1865 - 1866, i whakahokia ki ngā Māori kāore nei i tika ki aua whenua, ā, ko ētehi hoki o ēnei whenua kei te takoto noa kāore kau ana he tangata o runga.
1892: Te tuku mai a Te Arawa, Ngāti Tūwharetoa me Waikato kia hokihoki ki Whanganui. Ko ngā tāngata i haere ko Te Whiwhi Mōkau, ko Raureti Te Huia, ko Te Winiata, ko Te Kaponga, ko Mita Taupopoki, ko Whakatau, ko Whanga, me Paupe (?).
1925: Ka takoto te pitihana a Te Whārua Herewini me ērā atu tokoiwa ki te aroaro o Te Pāremata mō ngā whenua raupatu o Waikato. Tirohia kei roto i te Pitihana 18, i te tau 1925, kei te pae rā Nama 321.
1928: Ka puta te rīpoata o te kōmihana i mea ia, e tika ana kia utua a ia, e te kāwanatanga , te moni e 3000 pāuna i te tau, hei whakaora i te mate o Waikato i te raupatutanga i ō rātou whenua.
1928: Ka pāhitia e Te Pāremata te Ture Whakatikatika Whenua Māori 1928. Nā te Tekiona 20 o ēnei ture, ka āhei te kāwanatanga ki te whakatū poari, hei whakahaere i aua moni raupatu.
1946: Ka pāhitia e Te Pāremata te ture e kīia nei ko te Ture Whakatau Kerēme a Ngā Māori o Waikato me Maniapoto 1946. Nā Tekiona 3 o tēnei ture i whakatau te moni e puta ia tau kia 5000 pāuna i te tau. Nā Tekiona 5 o tēnei ture i whakaatu i whakatū ko te poari tiaki i ngā Māori o Tainui hei whakahaere i ngā tikanga o aua moni raupatu o Waikato.
5 Hune 1947: Ka pānuitia ki roto i Te Kahiti o Niu Tīreni, te Nama 30, kei reira ngā ingoa o ngā mema tuatahi o Te Poari o Tainui e kōrerotia ake nei. Ka mutu ki te whakataukī.
38:20-41:00
He waiata nā Puhiwahine: " Ka eke ki Wairaka..."
41:19-44:00
He waiata nā te patupaiarehe mō tana wahine, nā Rangipōuri me Whanawhana: “Kāore te rangi nei te pēhi whakarunga.”
43:54-48:00
Ko te waiata tēnei a Te Tāruna, tamāhine a Manunui, o Ngāti Tūwharetoa. I tangi ia ki a rātou ko ana tamariki, ko Tūhāhā rāua ko Tūpoto, nō te mea kua whakarērea rātou e te matua, e Te Pikikōtuku. Kua hoki a Te Pikikōtuku ki tana pā, ko Tākinikini, i te taha o te awa o Whanganui, i raro atu o Pipiriki. Moe atu ana a Te Pikikōtuku i tana wahine, i a Kaihū, ka mahue rātou. Ko te mōteatea tēnei: "Tērā te marama whakakau ana mai..." (cf. Ngā Mōteatea , Vol.II, pp207 - 08).
He kōrero whakamārama, he whakapapa hoki e pā ana ki a Upokoiti mā me Te Pikikōtuku.
“Cut”
48:15 7 Hune 1912: Ka tū te hui ki Kihikihi e pā ana ki ngā tutuku o ngā iwi. I tirohia ngā pukapuka i tuhia i te tau 1884. Nā Hone Te One me Wahanui ētehi o ngā whakapapa. Ka pānuitia katoa ngā kaituhi o ngā whakapapa i roto i ngā tau me ngā hapū. Ngā wānanga e whā o te motu: Matangireia ki Pātea, ko Ahurei ki Kāwhia, kei Tītīraupenga, ko Te Ara o te Ao Mārama, kei Mōhaka, ko Maraeotuhia [sp?].
He whare maire, tapere, wānanga: Ko Huiterangiora ki Rarotonga.
Te ara ārahi: te upoko ariki, te tohunga, te rangatira, te taurekareka.
He karakia karo: ka whakawātea i a ia. Ka whakaingotia ngā rākau tekau, tekau mā rua tahi.
Tutuku, taruhae, tiemi, haukeri, pupuru, taukinokino, ngā whare tutuku, tētehi, kei te putanga, toimaha, mehemea, ngehe.