Te Tai Rāwhiti

Te reo o te Nāti.

Whakaahua matua: Te Tai Rāwhiti mai i te mahere whenua Te Ika-a-Māui map [he kapomata]. I tīkina ake i te pae tukutuku o Toitū Te Whenua Land Information New Zealand, i te tau 2025.

Ko te kawa me ngā tikanga i ngā marae o Te Tai Rāwhiti, tae rawa atu ki ngā tāmitanga o te reo Māori i ngā rā o mua, ka kōrerohia ake i konei.

Ki te pātai atu tētahi ki a koe, ‘kai te aha?’ kua mōhio katoa koe kua tae atu ki roto o Ngāti Porou. Arā atu ētahi āhuatanga o te reo o Te Tai Rāwhiti ka rangona i ēnei taonga, pēnei i te whakahuatanga o te kupu ‘ahau’, te kupu kōkā me te rere noa iho mai o te reo o ēnei kaumātua o Ngāti Porou.

Kāore hoki te tohutō e kaha whakamahia ana i te rohe nei – ko te tikanga, mā te kōrero ka mōhio te whakahua tika o ia kupu.

Whaia Te Rangi McClutchie: Wahine Toa (1931–1992)

Ko ētahi tīpuna kei te mahau o te wharenui Waiomatatini (Porourangi) i Ruatōria i te tau 1896.

Tohutoro: Te wāhanga o te Parani o te wharenui o Ngāti Porou, i Waiomatatini i te Tai Rāwhiti. Nā Augustus Hamilton, 1896.

Iwi: Ngāti Porou

He wahine mana nui, he wahine māia a Whaia McClutchie i tōna wā. Ko te kaha o tōna reo ka rangona e te iwi whānui tonu. He waewae, he ringaringa hoki ia ki ōna marae ake o roto o Ngāti Porou.

E tū wāhine mā

Ka whakamārama a Whaia i ōna whakaaro mō te tū a te wahine i te marae me tana wehi kore ki te tangata. Ka kōrerotia te takenga mai o tēnei tikanga, arā hoki, te whakaaetanga o tōna iwi, otirā tōna marae ki ēnei mahi.

Ka pū te rūhā

Ko ngā tūmanako me ngā whakaaro ōna mō te hunga taitamariki o Ngāti Porou i te ao hou. Ahakoa kua marara te noho a te iwi ki ngā tōpito o te ao, me ū tonu ki te kaupapa, me whāwhā i ngā āhuatanga o te ao hou, ā, kei te kāinga ngā taonga e whanga ana ki a rātou.

Tana kōrero whakamutunga

Ka mihi a Whaia ki te kaiuiui, ka mihia te kaupapa, me tana aro ki te Atua.

Whakarongo ki te taonga katoa ki konei

Tohutoro: 40581

Tau: 1978

Whakamihi: RNZ; McClutchie, Whaia

Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:

● tunu / tonu

● kua whakatāne i au

● wāhanga hoki – he tere tonu te whakahua

● taitama

● mārama kaitā

● porowhiu

● he mea aroha rā

● te wā hou

● ko te pīrangi rā kē atu

● tēnei wā iho

● kei runga i te hau e haere ana

Pineāmine (Pine) Taiapa: He whakairo ki te hinengaro

Ko Pine Taiapa me ētahi whakairo Māori. Tohutoro: 1/1-003883-G. Te Whare Pukapuka o Alexander Turnbull, Te Whanganui-a-Tara, Aotearoa. /records/23203059

Iwi: Ngāti Porou

Hapū Te Whānau-a-Hinerupe, Te Whānau-a-Te Aotaihi, Te Whānau-a-Umuariki

E hia kē ngā pūmanawa o Pine Taiapa i tōna wā – he Ō Pango Māori, he kaipāmu, he kaiwhakaako, he kaituhi, aha atu, aha atu. Heoi anō, i mōhiotia whānuitia ia hei tohunga whakairo. Ko tāna he whakarauora i tēnei taonga tuku iho ki ngā marae puta noa i te motu.

I tipu ake ia me te mātauranga tuku iho, ka mutu, i kuraina ia ki Te Kāreti o Te Aute. Nā tana ngākau mākohakoha i tohatoha ai tana mātauranga ki te hunga e pīkoko ana ki tāna i mōhio ai.

Te karawhiu o te manaaki

Ka whakamārama a Pine i ngā āhuatanga motuhake o te kawa o Ngāti Porou i te ekenga o te manuhiri ki runga i ō rātou marae. Ka noho ngā tāne me ngā wāhine ki hea, ki tēhea o ngā tahataha o te whare, me pēhea ngā manuhiri e whakaeke mai, ā, me pēhea hoki tā rātou kuhu ki te whare.

He mana tō te reo

Koinei ngā kōrero mō te wairua o te whakatau me te raupapatanga o te rārangi pae kōrero o Ngāti Porou. Ka mutu, ko ngā pūkenga e mana ai te tū ā ngā kaikōrero. E kī ana, me whai mōhiotanga te kaikōrero ki ngā rohe me ngā mate, ā, me whaimana ngā kaikōrero ki runga i ō rātou marae, ki waenga hoki i te iwi, kia mana ai tō rātou tū.

Te tū rangatira

Ka whakapūrangiaho i te mana motuhake o te wahine tū ki te marae o Ngāti Porou. I ahu mai te tikanga nei i ētahi wāhine rongonui, arā, a Hinematioro, heke iho ki ana mokopuna. Heoi anō, i tīmata mai i Hawaiki rā anō. Ka kōrerotia te purihanga mai o tēnei tikanga e Pine.

Whakarongo ki te katoa o te taonga ki konei

Tohutoro: 43766

Tau: 1969

Whakamihi: RNZ; Taiapa, Pine

Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:

● te riu i Waiapu

● a anga ana

● ko waenganui tēnei

● mā te tangata mārika

● me tae noa iho katoa

● kāre e tū ana

● taina

● pōhiri

● manuhiri

● he ahakoa

● te tangata māna e wāhi ngā kōrero

● ngā pakitara ā-whare

● e āpititia ana

● kei te tirohia atu e ia

● ki te kore e kitea ngā tāne

● engari kāo

● hei whakamaru au

Boy Rokopa Te Iwi Kohuru Mangu

He whakaahua o Boy Rokopa Te Iwi Kohuru Mangu. Nā te atawhai o Te Wānanga o Aotearoa.

Iwi: Ngāti Porou

Ka roa a Boy Mangu e noho ana ki te roto o Waikato, ki Te Awamutu. He kaiako reo Māori ia ki te Kura Tuarua o Te Awamutu, i reira whakatata atu ai ki ngā hapū me ngā whānau o te rohe rā – i Te Awamutu ki te awa o Puniu.

Nō te whakatūnga o Te Wānanga o Aotearoa i ngā tau 1980 tauawhi ana a Boy i ngā mahi katoa, ka mutu, ka noho ia ki te poari. E maharatia tonutia ana āna mahi mātauranga Māori tae noa mai ki ēnei rā.

Ka mihia Te Wiki o te Reo Māori

I te tau 1981, ka tū te rā tuatahi o Te Wiki o te Reo Māori. Ka tū a Boy, ko tāna he whai i ngā āhuatanga, i ngā tikanga o Ngāti Porou ki te mihi ki ngā iwi e hui atu ana, me te kaupapa o te rā.

He rawe tonu ngā mihimihi me ngā kōrero a ngā rōpū i tatū ake ki tēnei whakarewatanga, rangatahi mai, pakeke mai.

Tana rā tuatahi i te kura

I a Boy e tamariki ana, i tana rā tuatahi i te kura, kāore i whakaaetia te kōrero Māori. Ka whakahuatia e Boy te āhuatanga i pā ki a ia i taua rā tonu – me te pai hoki o tana whakapakiwaitara i ana kōrero. Heoi anō, he tauira tēnei e whakaatu ana i te ngarotanga o te reo, me te mahi kino a te kaiako ki te tamaiti kōrero Māori.

Whakarongo ki te katoa o te taonga ki konei

Tohutoro: 47536

Tau: 1981

Whakamihi: RNZ; Mangu, Boy

Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:

● e noho mai rā

● ngā momo here

● te ao hurihuri

● hei ope whakatuwhera

● ākuanei rā koe te rongo ai

● kua mihia kua tangihia kua ea

● tātou te whatu ora

● pango

● kia kōrero au i tētahi korero

● i taua rā tuatahi nei

● ka āwangawanga aku whakaaro

● konohi

● pona

● i auwa nei