Te Upoko-o-te-Ika me Kapiti
He Mana Heke Iho.
Whakaahua matua: Te Ika-a-Māui map [he kapomata]. I tīkina ake i te pae tukutuku o Toitū Te Whenua Land Information New Zealand, i te tau 2025.
Mai i Waitapu ki Rangataua, mai i Miria Te Kakara ki Whitireia, whakawhiti atu i Te Moana o Raukawa ki Wairau ki Whakatū.
He maha kē ngā iwi me ngā waka kei te noho ki ngā rohe nei. Koia ka rongohia ngā reo o ngā waka o Tokomaru, o Kurahaupō, o Aotea, o Tainui, o ētahi atu anō hoki.
Te Ōuenuku (Joe) Rene (1897–1973): He hekenga mai i raro
Te Waewae Kāpiti o Tara rāua ko Rangitāne. He whakaahua nā Patariki Grace, 2025.
Iwi: Ngāti Toa Rangatira, Ngāti Koata, Ngāti Raukawa
He uri a Te Ōuenuku nō ngā kāwai rangatira o Ngāti Toa Rangatira. Koia hei kawe i ngā tikanga heke iho o ngā mātua tūpuna o tōna iwi, koia tonu hei kanohi kaumātua mō rātou.
Nāna hoki i ārahi i te tini, i te mano ki ngā whatitoka o te Whare Pāremata, e kawe ana i te pētihana reo Māori i te tau 1972.
Te Heke mai i Raro
Whakarongo ki a Te Ōuenuku e kōrero ana mō te hekenga mai o Ngāti Toa Rangatira i Kāwhia ki Te Upoko-o-te-Ika, me ngā pakanga a Āmio Whenua, a Haowhenua, a Waiorua/Whakapaetai anō hoki.
Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:
● He mokopuna ahau nā
● He kōrero noa ake tēnei
● tērā te hohounga rongo
● pakangangia
● kare kau ana
● ka pahemo mai i reira
● i haere tahi mai ai
● haeretanga mai
● tētehi
● kaipuke
● he rite ētehi o ngā kōrero ki ērā o Waikato, pēnei i ‘kare kau ana’
Turi Elkington: He tū whakaiti
Tohutoro: TZP7115. Tau: 1988. Whakamihi: TVNZ.
Iwi: Ngāti Koata; Ngāti Toa Rangatira
He tohunga kaihautū waka moana a Turi. Koia tētahi e mōhio pū ana ki te mātauranga moana tuku iho ā ngā tūpuna.
Ānei ngā kaumātua e haereere ana mā runga poti ki te titiro haere ki ngā pā me ngā moutere o tēnei rohe ki Te Tauihu-o-te Waka.
Mātakitaki mai i tēnei tangata hūmarie, i a Turi, e tohatoha ana i ngā kōrero o nehe rā mō tōna iwi.
Tuia te here tangata
Ka kōrero a Turi mō te hononga i waenganui i a Ngāti Toa Rangatira rāua ko Koata, i te tātai whakapapa o Te Rauparaha, me ētahi o ngā taupatupatu i waenga i ngā iwi i taua wā.
He utu te kai
Ka kōrerohia te kōkiri a Tūtepourangi rāua ko Te Waihaere me ō rāua iwi o Rangitāne, o Ngāti Kuia, ki te pakanga atu ki a Ngāti Toa me Ngāti Koata i te motu o Kāpiti.
Ka kōrerotia hoki e Turi te take i heke ai ētahi iwi ki Te Waipounamu, wehe atu ana i ō rātou whanaunga.
Te rawe o te Pākehā!
Ka kōrerohia e Turi mō te taenga atu o Rangitāne me Ngāti Kuia ki roto o Kāpiti. Ko Te Rauparaha tērā e tatari ana ki a rātou, me tāna puhipuhi i ngā tūpara.
Ka whakamārama mai hoki a Turi i te tikanga o te kupu ‘Pākehā.’
Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:
● Nā te wahine tuarua …
● he whanaunga tonu rātou
● te wāhi i haere rā rātou
● atiati
● i ahu mai rā ēnei iwi …
● tētehi taha
● haere whēnā
● tonongia
● kirimā
● ka kīngia au
● puhipuhingia ngā tūpara
Tira Tuarangi Raureti Te Putu Angaanga (Tira Putu): He iti nā Mōtai
He tupu raukawa. Nā Krzysztof Ziarnek, Kenraiz - CC BY-SA 4.0.
Iwi: Ngāti Raukawa ki te Tonga
He tangata pukumahi, he kaumātua, he rangatira hoki a Tira Te Putu. I tupu ake ia ki roto i ngā rohe o Waikato, o Te Moana-a-Toitehuatahi anō hoki. Nāwai rā, ka hūnuku ia ki Ōtaki – nō reira tonu ōna mātua. Kei Ōhau, kei waenganui i a Taitoko me Ōtaki tō rātou pā.
He tikanga onamata
Ka kōrero a Tira mō te kawa o Ngāti Raukawa i ngā pōwhiri. Mātua rā ko ngā tikanga i whāia, me ngā take i pērā ai. Pēnei i te tū i te taha māui, taha matau rānei, te anga a te manuhiri ki ngā tāngata whenua, me te tini hoki o ngā āhuatanga hei whakaaro mō te noho a ia rōpū ki ngā pōwhiri.
Rapua te mea ngaro
Ka whakamārama a Tira i te haere a Tāwhiao i ngā tau 1860 ki roto o Taranaki me ngā hua o ngā whakawhitinga kōrero i waenganui i a Tāwhiao rātou ko Te Whiti, ko Tohu. Ka whakapuakina e Tāwhiao āna kōrero e pā ana ki ngā kaupapa, kātahi rātou ko tana iwi ka hoki ki roto o Waikato.
Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:
● Nō reira
● tū mai, tū atu
● wero mai, wero atu
● ētehi
● kei huri mauī koe
● kōrapa
● taha kaha
● te ope haere atu
● koiraka
● koparahi
● rāneki
● mahue ake neki
● tēneki
● ka utua
Rangiamohia Parata (Kereama) [1910–1999]: Mātauranga hauora tuku iho
He whakaahua rau kawakawa nā Iris Wood kei Unsplash.
Iwi: Ngāti Raukawa, Ngāti Tūwharetoa, Ngāti Maniapoto
I tupu ake tēnei kuia i roto i te rohe o Manawatū, o Rangitīkei, i ngā rekereke o ōna kaumātua. He tamāhine nā Kereama Te Ngako rāua ko Te Waitauhi o Ngāti Raukawa. Ko Te Tārehu tō rātou kāinga.
He mātanga ia ki ngā hua o Haumia-tiketike, o Te Waonui-a-Tāne, arā ko ngā rawa ka whakamahia hei rongoā.
Hei oranga tinana
Ka kōrero a Rangiamohia mō tētehi wharanga ōna. Ahakoa i tirohia ia e te tākuta, i te mutunga iho ko te tiki rongoā Māori te mahi. Ka ngaoko, ana ka tonoa ngā tamariki ki te tiki rongoā.
Ka puta, ka ora
He wharanga anō ōna me te roa hoki o tana noho ki te hōhipera. I tana putanga atu, ka kotahi atu ki te rongoā Māori i te tangonga tonu o te mea piri a te hōhipera.
Whakarongo ki te katoa o te taonga ki konei
Tohutoro: 43835
Tau: 1985
Whakamihi: RNZ; Parata, Rangiamohia
Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:
● ngaoko
● herengia
● ngā mātou tamariki
● ētehi
● kōhuangia
● tangongia
● ā rātou nei mea
● he rite ētehi o ngā kōrero ki ērā o Waikato, pēnei i ‘ngā mātou tamariki’