Te Upoko-o-te-Ika me Kāpiti
He Mana Heke Iho.
Whakaahua matua: Te Ika-a-Māui map [he kapomata]. I tīkina ake i te pae tukutuku o Toitū Te Whenua Land Information New Zealand, i te tau 2025.
Mai i Waitapu ki Rangataua, mai i Miria Te Kakara ki Whitireia, whakawhiti atu i Te Moana o Raukawa ki Wairau ki Whakatū.
He maha kē ngā iwi me ngā waka kei te noho ki ngā rohe nei. Koia ka rongohia ngā reo o ngā waka o Tokomaru, o Kurahaupō, o Aotea, o Tainui, o ētahi atu anō hoki.
Te Ōuenuku (Joe) Rene (1897–1973): He hekenga mai i raro
Te Waewae Kāpiti o Tara rāua ko Rangitāne. He whakaahua nā Patariki Grace, 2025.
Iwi: Ngāti Toa Rangatira, Ngāti Koata, Ngāti Raukawa
He uri a Te Ōuenuku nō ngā kāwai rangatira o Ngāti Toa Rangatira. Koia hei kawe i ngā tikanga heke iho o ngā mātua tūpuna o tōna iwi, koia tonu hei kanohi kaumātua mō rātou.
Nāna hoki i ārahi i te tini, i te mano ki ngā whatitoka o te Whare Pāremata, e kawe ana i te pētihana reo Māori i te tau 1972.
Te Heke mai i Raro
Whakarongo ki a Te Ōuenuku e kōrero ana mō te hekenga mai o Ngāti Toa Rangatira i Kāwhia ki Te Upoko-o-te-Ika, me ngā pakanga a Āmio Whenua, a Haowhenua, a Waiorua/Whakapaetai anō hoki.
Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:
● He mokopuna ahau nā ….
● He kōrero noa ake tēnei
● tērā te hohounga rongo
● pakangangia
● kare kau ana
● ka pahemo mai i reira
● i haere tahi mai ai
● haeretanga mai
● tētehi
● kaipuke
● he rite ētehi o ngā kōrero ki ērā o Waikato, pēnei i ‘kare kau ana’
Turi Elkington: He tū whakaiti
Tohutoro: TZP7115. Tau: 1988. Whakamihi: TVNZ.
Iwi: Ngāti Koata; Ngāti Toa Rangatira
He tohunga kaihautū waka moana a Turi. Koia tētahi e mōhio pū ana ki te mātauranga moana tuku iho ā ngā tūpuna.
Ānei ngā kaumātua e haereere ana mā runga poti ki te titiro haere ki ngā pā me ngā moutere o tēnei rohe ki Te Tauihu-o-te Waka.
Mātakitaki mai i tēnei tangata hūmarie, i a Turi, e tohatoha ana i ngā kōrero o nehe rā mō tōna iwi.
Tuia te here tangata
Ka kōrero a Turi mō te hononga i waenganui i a Ngāti Toa Rangatira rāua ko Koata, i te tātai whakapapa o Te Rauparaha, me ētahi o ngā taupatupatu i waenga i ngā iwi i taua wā.
He utu te kai
Ka kōrerohia te kōkiri a Tūtepourangi rāua ko Te Waihaere me ō rāua iwi o Rangitāne, o Ngāti Kuia, ki te pakanga atu ki a Ngāti Toa me Ngāti Koata i te motu o Kāpiti.
Ka kōrerotia hoki e Turi te take i heke ai ētahi iwi ki Te Waipounamu, wehe atu ana i ō rātou whanaunga.
Te rawe o te Pākehā!
Ka kōrerohia e Turi mō te taenga atu o Rangitāne me Ngāti Kuia ki roto o Kāpiti. Ko Te Rauparaha tērā e tatari ana ki a rātou, me tāna puhipuhi i ngā tūpara.
Ka whakamārama mai hoki a Turi i te tikanga o te kupu ‘Pākehā.’
Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:
● Nā te wahine tuarua …
● he whanaunga tonu rātou
● te wāhi i haere rā rātou
● atiati
● i ahu mai rā ēnei iwi …
● tētehi taha
● haere whēnā
● tonongia
● kirimā
● ka kīngia au
● puhipuhingia ngā tūpara
Tira Tuarangi Raureti Te Putu Angaanga (Tira Putu): He iti nā Mōtai
He tupu raukawa. Nā Krzysztof Ziarnek, Kenraiz - CC BY-SA 4.0.
Iwi: Ngāti Raukawa ki te Tonga
He tangata pukumahi, he kaumātua, he rangatira hoki a Tira Te Putu. I tupu ake ia ki roto i ngā rohe o Waikato, o Te Moana-a-Toitehuatahi anō hoki. Nāwai rā, ka hūnuku ia ki Ōtaki – nō reira tonu ōna mātua. Kei Ōhau, kei waenganui i a Taitoko me Ōtaki tō rātou pā.
He tikanga onamata
Ka kōrero a Tira mō te kawa o Ngāti Raukawa i ngā pōwhiri. Mātua rā ko ngā tikanga i whāia, me ngā take i pērā ai. Pēnei i te tū i te taha māua, taha mātau rānei, te anga a te manuhiri ki ngā tāngata whenua, me te tini hoki o ngā āhuatanga hei whakaaro mō te noho a ia rōpū ki ngā pōwhiri.
Rapua te mea ngaro
Ka whakamārama a Tira i te haere a Tāwhiao i ngā tau 1860 ki roto o Taranaki me ngā hua o ngā whakawhitinga kōrero i waenganui i a Tāwhiao rātou ko Te Whiti, ko Tohu. Ka whakapuakina e Tāwhiao āna kōrero e pā ana ki ngā kaupapa, kātahi rātou ko tana iwi ka hoki ki roto o Waikato.
Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:
● Nō reira
● tū mai, tū atu
● wero mai, wero atu
● ētehi
● kei huri mauī koe
● kōrapa
● taha kaha
● te ope haere atu
● koiraka
● koparahi
● rāneki
● mahue ake neki
● tēneki
● ka utua
Rangiamohia Parata (Kereama) [1910–1999]: Mātauranga hauora tuku iho
He whakaahua rau kawakawa nā Iris Wood kei Unsplash.
Iwi: Ngāti Raukawa, Ngāti Tūwharetoa, Ngāti Maniapoto
I tupu ake tēnei kuia i roto i te rohe o Manawatū, o Rangitīkei, i ngā rekereke o ōna kaumātua. He tamāhine nā Kereama Te Ngako rāua ko Te Waitauhi o Ngāti Raukawa. Ko Te Tārehu tō rātou kāinga.
He mātanga ia ki ngā hua o Haumia-tiketike, o Te Waonui-a-Tāne, arā ko ngā rawa ka whakamahia hei rongoā.
Hei oranga tinana
Ka kōrero a Rangiamohia mō tētehi wharanga ōna. Ahakoa i tirohia ia e te tākuta, i te mutunga iho ko te tiki rongoā Māori te mahi. E kī ana ia ka ngāoko, ana ka tonoa ngā tamariki ki te tiki rongoā.
Ka puta, ka ora
He wharanga anō ōna me te roa hoki o tana noho ki te hōhipera. I tana putanga atu, ka kotahi atu ki te rongoā Māori i te tangonga tonu o te mea piri a te hōhipera.
Whakarongo ki te katoa o te taonga ki konei
Tohutoro: 43835
Tau: 1985
Whakamihi: RNZ; Parata, Rangiamohia
Ngā kupu me ngā kīanga ka rangona i ngā kaponga orooro:
● ngāoko
● herengia
● ngā mātou tamariki
● ētehi
● kōhuangia
● tangongia
● ā rātou nei mea
● he rite ētehi o ngā kōrero ki ērā o Waikato, pēnei i ‘ngā mātou tamariki’