Te Ihi, Te Mana, Te Tapu, Maranga Rā! – 50 Years of the Māori Land March

Hero image: E hīkoi ana te tira hīkoi i te huarahi matua i Johnsonville-Porirua ki Te Upoko o Te Ika, 1975. He mea tiki ake te whakaahua nei i te taonga News; Archive News – 1975 Land March.

I te 14 o ngā rā o Hepetema 1975, i wehe atu ai tētahi tira hīkoi i Te Hāpua, i Te Hiku o Te Ika ki te whare Pāremata, ki Te Upoko o Te Ika. Nā Kahurangi Whina Cooper te rōpū nei i arataki, ka mutu, ko te whāinga matua o te hīkoi, he whakahē i ngā mahi tāhae whenua a te Kāwanatanga. Koia ko tēnei te karanga nui o te wā, ‘Kia Kaua e Riro Tētahi anō Eka!’

I te 13 o ngā rā o Oketopa i tatū ai te rima mano tāngata ki te whare Pāremata, ki reira tāpaetia ai tētahi petihana ki te aroaro o te Pirimia o te wā, ko Bill Rowling. I waitohua te petihana nei e te 60 mano tāngata.

Koinei te hīkoi nui katoa i te hītori o ngā porotēhi Māori e pā ana ki ngā whenua kua riro. Nā te hīkoi i oho ake ai te māramatanga o te marea ki ngā mahi hē a ngā Kāwanatanga o mua, ā, mohoa noa nei hoki.

Nō mātou te whiwhi ki te whakaraupapa ake i ēnei taonga hei whakamaumahara i te hīkoi e 50 tau ki muri. Mā ēnei taonga e kōrero mō te hiranga o te porotēhi me ngā tukuihotanga kua mahue ake ki muri nei.

Te Whenua

I roto i ngā tau, haurokuroku ia nei te noho tahitanga a te iwi Māori me te iwi Pākehā. Inā te nui o ngā tukitukinga me ōna tautohenga i puea ake i ngā mahi whakataiwhenua a te Pākehā. Ko te raupatu whenua Māori tēnā, ko te Kooti Whenua Māori tēnā, ko ngā kaupapa hoko, tango whenua a te Karauna anō hoki tēnā.

Tae rawa ake ki te tau 1975, kua piki ake te māramatanga ki ngā take tōrangapū Māori, me te mānukanuka nui ki te Tiriti, ki te reo Māori, ā, ki te nui hoki o ngā whenua Māori e riro tonu atu ana ki te Pākehā.

Ka pakaru mai te Pakanga Tuarua o te Ao, he iti noa iho ngā whenua Māori i toe ai, nā konā i hūnuku ai te tokomaha o te iwi Māori ki ngā tāone nunui me ngā taone iti hoki ki te rapu mahi.

Koinei te reo o Kahurangi Whina Cooper e whakamahuki ana i ngā māharahara o te iwi Māori, nōnā e uia ana e tētahi reo irirangi i mua tonu i te hīkoi mō te whenua. Ka kōrerotia e ia mō tēnei mea te whenua me te hiranga nui tō te whenua ki te Māoritanga.

Tūrangawaewae

Ko te whenua te tūrangawaewae mō te tangata. He nui te hunga Māori e kōrero ana mō te whenua me te tūrangawaewae hei mea kotahi. I tēnei taonga, ka rangona ngā anipā o te iwi Māori me ngā whakapōrearea ka hua ake i ngā hapori Māori ina motukia ai ō rātou here ki te whenua. Ka whakapeto ngoi a Māori kia mau tonu i a rātou tō rātou tūrangawaewae.

Te ihi, Te mana, Te tapu, Maranga rā!

He rite tonu te kakari a tēnā iwi, a tēnā hapū, a tēnā whānau e rangona ai ō rātou nawe mō te whenua. Tāpaetanga mai, petihana mai, apārangi mai, engari, auare ake. Kāore tonu te kāwanatanga i aro mai. Me te aha, i rapua e te iwi Māori tētahi huarahi anō e kaha ake ai tō rātou tangi. Nāwai rā, i rērere haere ngā kōrero mō tētahi ‘hīkoi’, ā, ka tipu te ngākaunui o te tokomaha, Māori mai, tauiwi mai, ki taua whakaaro. I whakaritea te kaupapa nei e Kahurangi Whina me Te Rōpū Matakite o Aotearoa i ngā marama e ono, kia takahia te ara ki te whare Pāremata, tōna kotahi mano kiromita te roa.

Te Hīkoi

He whakapuakanga tēnei nā Geoff Steven, nānā tonu te kiriata nei i hanga Te Matakite o Aotearoa – The Māori Land March.

“I tūtaki ahau ki a Whina me ētahi o ngā kaiwhakarite o te hikoi, ā, i roto i ngā tini hui, i whakamāramahia e au ōku wawata me ōku mātāpono nōku e hanga kiriata ana. Ko te iho matua, he kapo i ngā mahi ka puea ake i taua wā tonu, ka mutu, kia rongohia ai te wairua me ngā tini āhuatanga katoa o te hīkoi. Mā tēnā e tau ai te māramatanga ki te pūtake o te kaupapa me te karere tōrangapū o roto.

Nāwai rā, i whakaaetia kia whai mātou ko taku tira hanga kiriata (kāore anō kia whakarite) i te hunga hikoi, ki te taha o te ohu nā rātou te kaupapa i whakarite.

Pāwhiria i konei kia pānui i ngā kōrero mō te mahi hanga i te kiriata nei me ngā wheako o Geoff, i te hīkoi.

Ētahi whakaahua anō o te hīkoi

Arā noa atu ngā kōrero ā-whānau i puta i te hīkoi mō ngā whenua kua riro atu i runga i te hē. Me te aha, i kawea e rātou te mamae me te pōuri o ō rātou whānau, otirā, te iwi Māori e noho rawakore ana i ēnei āhuatanga.

Ka hoki tātou ki te tīmatanga o te hīkoi kia rongo ai i ētahi atu kōrero me ngā wheako kua pīkauria e te iwi e pā ana ki ngā kerēme whenua me ngā whenua kua riro.

“Kua tawhiti kē tō haerenga mai, kia kore e haere tonu. He nui rawa ō mahi kia kore e mahi tonu.”

– Tā Hēmi Henare.

Ahakoa te poto o tēnei kiriata, ka rongohia tonuhia te ngākau whakapuke me te manawaroa o tēnei hunga i whakatauria kia hīkoi i te nuku o te whenua.

Ahatia, ka haere rātou ki te tāwari i ngā mahi a te Kāwanatanga, ko ngā tohu o te huarere tētahi pakanga anō i pāngia e te hunga nei.

Me aha koa, ka tiki ake i ngā kupu o Tā Hēmi Henare hei whakaahua i te wairua o tēnei taonga.

Kua whakaeke te ope hīkoi ki te mahau o te whare Pāremata

He hōtaka reo irirangi tēnei, ko Whai Ngata te kaipāpāho. Māna tātou e ārahi kia mōhio ai ki ngā whakahaerenga o taua rā me ngā kaikōrero i tū ki te kōrero i taua rā.

Ka rongo tātou i ngā reo o ngā minita o te whare Pāremata, tae atu rā ki te reo o Kahurangi Whina Cooper e pāorooro ana i te pokapū o Te Upoko o Te Ika, i a ia e tāpae ana i te petihana ki te aroaro o te Pirimia, otirā, ki te Kāwanatanga.

Te Teneti Māngai Māori

Ko te nuinga i hoki ki ō rātou kāinga, heoi, kāore ētahi i hoki. I whakatūria e te hunga noho whenua ngā tēneti ki te papa o te whare Pāremata. I noho tonu tēnei hunga kia rongo ai rātou i te oati a te Kāwanatanga e mea ana: kua oti i a rātou te mahi tango whenua, ā, ka whakahoungia ngā ture e whakamana nei, e here nei i te Kāwanatanga ki taua oati.

He Rotarota tēnei nā Hone Tuwhare – Papa-Tu-A-Nuku

Nā Hone Tuwhare o Ngāpuhi tēnei rotarota i tito mō te kaupapa o te hīkoi, nōnā i te hīkoi mō te whenua.

We are stroking, caressing the spine of the land.

We are massaging the ricked back of the land.

With our sore but ever-loving feet; hell, she loves it!

Squirming, the land wriggles in delight.

We love her.

E mihi ana a Ngā Taonga Sound & Vision ki ngā kaitiaki o ngā taonga i tautokona mai ai te whakarewanga o tēnei pae whakairinga kōrero.