Pōneke

Wiremu Parker, 1914-1986 (Ngāti Porou)

Nā Wiremu Parker te iwi i whakamōhio atu ko Kīngi Tahiwi te kaiwhakataki.

He tohunga reorua a Wiremu, nā whai anō ka kopoua ia hei waha mō ngā pitopito kōrero, koia hoki te Māori tuatahi i tohua. Nā ngā mema pāremata a Wiremu i tono ai. Ka mutu, i noho a Wiremu hei kaikawe kōrero i roto i te ao pāpāho mō te roanga o tōna koiora, tae noa ki tana matenga i te tau 1986.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaitaki Kōrero: Wiremu Parker

Kīngi Tahiwi, 1883-1948 (Ngāti Raukawa, Ngāti Whakaue)

Ko Kīngi Tahiwi te kaiwhakataki, te pae ārahi i te pōwhiri ki runga o Aotea Quay. Nāna ngā kaikōrero i whakamōhio atu ki te iwi.

Kua hinga tētahi a ōna tamaiti a Kīngi Tahiwi tuarua i te pakanga i whawhai ia mo te Tauārangi.

I kuraina a Tahiwi ki te kura o Ōtaki me te Kāreti o Te Aute anō hoki. He tohunga reorua, he tohunga whakamāori. Nā whai anō ka tohua ia hei kaiwhakamāori mō ngā tino rōpū whakahaere. Hei āpiti atu, nāna hoki ngā reta o Te Rua Tekau mā Waru i arotake.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Master of Ceremonies: Kīngi Tahiwi, Announcer: Wiremu Parker

Wi Te Tau Huata, 1917-1991, (Ngāti Kahungunu)

Nā Bill Kepa te waiata Auē e Ihu i hāpai. Whai muri iho, ko Wi Te Tau Huata, nāna te karakia i taki e wātea ai te wāhanga ki te pōwhiri.

I te tau 1943 i haere a Huata ki Īhipa hei kāpene mō te rōpū tautoko. I rongonui a Huata mō ngā mahi huhua, pēnei i te taki karakia, whutupaoro, whakarite konohete aha atu, aha atu.

Ka whai ia i ngā tapuwae o ōna mātua tūpuna i noho hei minita mō te hāhi mihinare. Pēnei i tana pāpā a Hēmi rāua ko tana tūpuna, a Tamihana. I kuraina a Huata i Mōhaka, Frasertown, me Turiroa. Ka mutu, i te tau 1933 ka haere a Huata ki te Kāreti o Te Aute, ako ai i ngā āhuatanga mihinare, tae noa ki te tau 1938.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikarakia: Wi Te Tau Huata, Hīmene: Bill Kepa

Īhāia Puketapu, 1887-1971 (Te Āti Awa)

Ko Īhāia Puketapu te kaikōrero tuatahi mā te mana whenua hei wāhi i ngā kōrero. Waiata tautoko: “Rere ana e te iwi i te mura o te ahi.”

Ko Puketapu tētahi rangatira o Te Āti Awa. I a ia e taitamariki ana, ka tukuna ia ki Taranaki ki reira noho ai, ako ai, mō te tūpono ka noho tangata whenua ngā mātāpono o Taranaki ki roto i a ia, ki raro i te maru o ngā kaumātua, pēnei i a Te Whiti o Rongomai.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Īhāia Puketapu, Kaiwhakataki: Kīngi Tahiwi, Kaitaki Kōrero: Wiremu Parker

Kipa Roera, 1866-1951 (Ngāti Raukawa, Ngāti Huia)

Ka mihia ngā hōia e Kipa Roera. Nā Ngāti Pōneke Young Māori Club ana kōrero i tautoko.

I tipu ake a Roera ki ngā tikanga taketake o Ngāti Raukawa, inā ake anō ka noho tangata whenua ngā kōrero o tōna iwi i a ia. E ai ki te kōrero, he tangata aungarea, he whakahīhī, he pūkōrero anō hoki.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Kipa Roera, Waiata: Ngāti Poneke Young Māori Club, Kaiwhakataki: Kīngi Tahiwi

Toroa Ngātauerua, 1881-1955 (Ngāti Tū, Ngāruahinerangi)

He uri a Toroa Ngātauerua nō te hapu o Ngāti Tū me te iwi o Ngāruahinerangi. I tipu ake ia ki te ao Māori, ki ngā tikanga taketake i Parihaka. I whakapau werawera a Ngātauerua ki te ako i raro hoki i te maru o Tohu Kakahi rāua ko Te Whiti o Rongomai. He pū kōrero, Māori mai, Pākehā mai.

Nā ēnei pūkenga maha i tono mai te iwi, kia riro māna hei mihi ki ngā hoia. Māna hoki te tapu o ngā hoia e hiki, kia noa ai te katoa. He tikanga whakahirahira tēnei ki te iwi o Ngāruahinerangi.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Toroa Ngātauerua, Kaiwhakataki: Kīngi Tahiwi

Hepi Hoani Te Heuheu Tukino VII, 1919-1997 (Ngāti Tūwharetoa)

Ka whaikōrero a Hepi, kātahi ia ka hakaina Ko te aea o ia rangi

He uri whakaheke a Te Heuheu nō Tūwharetoa. Nō te matenga o tōna pāpā i te tau 1944, i riro i a Te Heuheu te tūnga rangatira. Ka mutu, inā hoki te huhua o ngā wā kua whakakanohi ia i tōna anō iwi kia āhuru ai te tūāpapa ohaoha o Tūwharetoa.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Hepi Hoani Te Heuheu, Kaiwhakataki: Kīngi Tahiwi

Kanapu Haerehuka (Ngāti Whakaue, Wainui ā Rua, Ngāti Apa)

Ko Kanapu Haerehuka no Ngāti Whakaue, tētahi o ngā māngai mō te Wainui-ā-Rua, Ngāti Apa me Rātana nō roto o Whanganui. Kāti, i a ia e whaikōrero ana, ka neke haere, ka ngaro te nuinga o ana kōrero. Ka mutu, ka whakamōhio mai a Wiremu Parker i te momo o tana tū, ā-kōrero nei, ā-ringa nei. Haka: Ripi Ripia Hae Haea. Waiata-a-ringa: Pā mai.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Kanapu Haerehuka, Kaitaki Kōrero: Wiremu Parker

Capt. Waipaina Matehe Awarau (Ngāti Porou)

Nō tana wharatanga i te pakanga, i rītaia a Waipaina Matehe Awarau i tana tūnga. Ki konei ia kōrero ai ki a aroha, hei kanohi kitea mō Ngāti Porou. Ka mihi ia ki te hunga mātai pō, rātou ngā hōia i riro atu i whenua kē. Ka mutu, ko Awarau tētahi o ngā hōia o Te Rua Tekau mā Waru.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Waipaina Matehe Awarau, Kaiwhakataki: Kīngi Tahiwi

Tiaki Omana, 1891-1970 (Ngāti Kahungunu)

Ko Tiaki Ōmana tētahi o ngā mema pāremata.

I kuraina a Ōmana (Jack Ormond) ki te kāinga i Māhia ka tahi, ki te private prep school ka rua, ki Christs College i Ōtautahi ka toru. He rūtene tana tūranga i Te Hokowhitu ā-Tū. Nō ngā tau 1930 ka uru ki ngā mahi a Rātana, ka tū hei mema mō tūru Māori o Te Tai Rāwhiti. Kāore ia i eke i ngā tau 1935, 1938 rānei, engari ka panaia a Apirana Ngata i te tau 1943, i a ia taua tūru mai i te tau 1905 rā anō.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Tiaki Omana, Kaitaki Kōrero: Wiremu Parker

Tapihana Paraire Paikea, 1920-1963 (Te Uri O Hua, Ngāti Whātua)

Ka noho a Tapihana Paraire Paikea hei kanohi mō te rohe pōti o te nōta.

I te matenga iho o tana pāpā i te marama o Āperira 1943, i pōtingia a Tapihana hei mema mō te nōta. Ko te tino arotahinga mōna, he whakatika i te tūāpapa ohaoha mō te iwi. Waihoki te mana taurite ki waenga i te iwi Pākehā me te iwi Māori. Ka kaha ia ki te whakawaha i ngā take ohaoha Māori.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Tapihana Paraire Paikea, Kaiwhakataki: Kīngi Tahiwi

Eruera Tirikātene, 1895-1967 (Ngāi Tahu)

Ka noho ko Eruera Tirikātene hei kanohi mō te rohe pōti o te tonga. I whānau mai a Tirikātene ki te pā o Rakiwhakaputa, e pātata ana ki Kaiapoi. I tipu ake ia i roto i ngā hītori me ngā whakapapa o Ngāi Tahu. Nā tōna tūpuna tāne a Aperahama Te Aika ia i whakaako. Kāti, ko Kaiapoi Native me te kura tuarua o Kaiapoi ōna whare mātauranga, me te aha, i tūkinotia ia e ōna kaiako, mō te reo te take. I riro i a ia te tūnga tāriana mō te ope tuarua i te pakanga o te ao (tuatahi), mō tana māia. Nāna ana hoa i pīkau i raro hoki i te pae o te riri. Ka mutu, nō te matenga iho o Tuiti Makitānara i te tau 1932, ka tohua a Tirikātene hei mema Māori mō Te Tai Tonga.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Eruera Tirikātene, Kaitaki Kōrero: Wiremu Parker

Lt. Col James Hēnare, 1911-1989 (Ngāpuhi, Ngāti Hine, Te Aupouri 1911-1989)

Nā Rūtene Kānara James Hēnare ngā mihi i whakahoki atu ki te hau kāinga, ko ia te waha mō Te Rua Tekau mā Waru.

Whai muri tata i tana rēhita mō te Pakanga tuarua o te Ao i kotahi atu a Hēnare ki Trentham ki reira ia whakangungu ai. Kātahi a Hēnare ka peke ki Itari, ki Āwhirika anō hoki hei whakamarohi i te ope taua. Nō te tau 1942 ka eke ia hei Kāpene, ā, ka eke ki te tūnga meiha. Nā whai anō ka riro i a ia te te tūnga Rūtene Kānara, ā, ka ārahi i tana ope. Ka mutu, koia hoki tētahi o ngā pou tuatahi mō te Kōhanga reo.

Te Whakarārangi 5444
Te tau 1946
Ngā hōnore Kaikōrero: Rūtene Kānara James Hēnare, Kaiwhakataki: Kīngi Tahiwi